Antropojenik Jeomorfoloji, insanın yeryüzü şekillerini doğrudan veya dolaylı olarak nasıl değiştirdiğini inceleyen jeomorfolojinin önemli bir alt disiplinidir. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Coğrafya Lisans Programı için hazırlanan bu ders kitabı, Doç. Dr. T. Ahmet Ertek koordinatörlüğünde Prof. Dr. Turgut Öztaş, Prof. Dr. Barbaros Gönençgil, Prof. Dr. Ali Selçuk Biricik, Prof. Dr. İbrahim Atalay ve Dr. Öğr. Üyesi Hülya Caner gibi uzmanların katkılarıyla oluşturulmuştur. Kitap, Sanayi Devrimi ile başlayan "Antroposen" devrinde (son 200-300 yıl) insanın doğa üzerindeki şekillendirici etkisini, küresel ve Türkiye'den özgün örneklerle ele alır. Günümüzde insan etkisi, doğal süreçleri (akarsu, buzul, rüzgâr, dalga) geride bırakacak kadar güçlüdür ve nüfus artışı bu süreci hızlandırmaktadır. Bu özet, açıköğretim öğrencilerinin ders ve sınav hazırlığı için kitabın ana hatlarını, alt başlıkları ve örnekleri kapsamlı bir şekilde sunar.

Giriş ve Önsöz

Kitabın önsözünde, insanın doğa üzerindeki etkisi, jeomorfolojik faktörlerle eşdeğer olarak vurgulanıyor. İnsan faaliyetleri, tektonik hareketler veya volkanik olaylar gibi iç kuvvetlerle karşılaştırıldığında bile önemli bir rol oynuyor. Nüfus artışı, enerji taleplerini artırarak yeryüzü materyallerinin yeniden işlenmesine yol açıyor. Antropojenik Jeomorfoloji, farklı insan topluluklarının operasyonlarıyla oluşan yeni yer şekillerini tanımlar. Sanayi Devrimi (1763, James Watt'ın buhar motoru) ile başlayan süreç, "İnsan Çağı" veya "Antroposen" olarak adlandırılıyor. Kuaterner dönemi, Pleistosen, Holosen ve Antroposen olarak üç alt devreye ayrılıyor. Kitap, son 200-300 yılı, özellikle son 50-60 yılı odaklıyor ve dünya ile Türkiye'den örnekler veriyor. Ders, Türkiye'de ilk kez İstanbul Üniversitesi'nde okutuluyor ve coğrafya öğrencilerini araştırmaya teşvik ediyor.

1. Bölüm: Antropojenik Jeomorfoloji: Sistemsel Yaklaşımlar (Y.Doç.Dr. T.Ahmet ERTEK)

Bu bölüm, antropojenik jeomorfolojinin konusunu, sistematiğini ve sınıflandırmasını detaylı olarak inceler. Antroposen devri, Sanayi Devrimi ile başlayan insan egemenliğinin dönemi olarak tanımlanır. Dünya nüfusu artışı (Tablo 1: M.S. 0'da 300 milyon, 2015'te 7,345 milyar), karbon dioksit, nitrojen ve metan gazı konsantrasyonları gibi faktörler, insan etkisini gösterir (Şekil 2). Doğrudan etkiler (inşaat, tarım, madencilik) ve dolaylı etkiler (erozyon hızlanması, çökme) ayrılır.

• 1.1. Konusu: İnsan yapımı yer şekilleri (antropojenik formlar), doğrudan (direk) ve dolaylı (indirek) süreçlerle oluşur. Örnekler: Dubai'de Palmiye Adaları (Foto 3), Hollanda'da lale tarlaları (Foto 4), maden kraterleri (Foto 6), heyelanlar (Foto 10), kıyı erozyonu (Foto 11). Antropojenik jeomorfoloji, insan faaliyetlerinin yeryüzünde yarattığı değişiklikleri kapsar.
• 1.2. Sistemi ve Sınıflandırılması: Sistem, doğrudan (yapıcı, kazıcı, hidrolojik) ve dolaylı (erozyon hızlanması, çökme, yamaç kayması, deprem tetikleme) olarak ikiye ayrılır (Tablo 2). Faaliyetlere göre sınıflama: Madencilik, endüstriyel, kentsel, trafik, su yönetimi, tarımsal, savaş/terör (Foto 15-16), turizm/spor (Foto 17-21). Eksik alanlar (kirli, ekolojik, dijital) eklenebilir. Bölüm soruları: Antroposen nedir? Antropojenik yer şekilleri nelerdir? Günümüzdeki önem nedenleri neler? Çevreden örnekler verin.

2. Bölüm: İnsan Etkisinin Küresel Dağılış Analizi: Antropo-Jeomorfolojik Ayak İzimiz (Y.Doç.Dr. T.Ahmet ERTEK)

İnsan faaliyetlerinin küresel jeomorfik ayak izini analiz eder. Madencilik, inşaat, tarım, toprak erozyonu ve baraj yapımları gibi anahtar alanlar, sediman akışını değiştirir. Örneğin, İngiltere'de kömür atıklarından oluşan tepeler veya Florida'da çöp dağları. İnsan nüfusu (7,5 milyar) yeryüzünü yıllık 3,3 mm alçaltabilir.

• 2.1. Jeomorfik Ayak İzimiz: İnsan etkisinin küresel dağılışı.
• 2.2. Sediman Akışında İnsan Etkisinin Görüldüğü Anahtar Alanlar: Madencilik/inşaat, tarım/erozyon, barajlar.

3. Bölüm: Topoğrafyada Değişikliklere Neden Olan İnsan Faaliyetleri (Prof. Dr. Turgut ÖZTAŞ)

Doğa-insan etkileşimini, yersel planlama ilkeleri (tanımsallık, özgünlük, sürdürülebilirlik) üzerinden ele alır. Koruma, korunma, kullanma ve yerleşme faaliyetleri tartışılır. Türkiye örnekleriyle topoğrafya değişiklikleri açıklanır.

• 3.1. Ana Tanımlar ve Temel Yaklaşımlar: Temel kavramlar.
• 3.2. Yersel Planlama İlkeleri: Tanımsallık, özgünlük, sürdürülebilirlik.
• 3.3. Topoğrafyayı Değiştirici İnsan Faaliyetleri: Koruma, korunma, kullanma, yerleşme amaçlı faaliyetler.

4. Bölüm: Jeomorfolojik Oluşum ve Gelişim Etmenleri Üzerinde İnsanın Etkileri (Prof. Dr. Barbaros GÖNENÇGİL)

İç (tektonik, volkanizma) ve dış etmenler (sıcaklık, yağış, rüzgâr, bitki örtüsü) üzerindeki insan etkisini inceler. Küresel ısınma, morfoklimatik bölgeleri etkiler. Dış etmenlerde erozyon artışı belirgindir.

• 4.1. İç Etmenler Üzerindeki Etkiler: Sınırlı etki.
• 4.2. Dış Etmenler Üzerindeki Etkiler: Sıcaklık, yağış, rüzgâr, bitki örtüsü değişimleri.

5. Bölüm: Jeomorfolojik Oluşum ve Gelişim Süreçleri Üzerinde İnsanın Etkileri (Y.Doç.Dr. T.Ahmet ERTEK)

Jeomorfolojik süreçlere (erozyon, ayrışma) doğrudan ve dolaylı etkiler açıklanır. Atmosfer kirliliği asit yağmurlarını artırır, bitki tahribi erozyonu tetikler. Küresel jeokimyasal döngü tartışılır.

• 5.1. Jeomorfolojik Süreçlere Etki: Doğrudan/dolaylı.
• 5.2. Fiziksel Sistemler Üzerinde Dolaylı Etki: Örnekler.

6. Bölüm: İnsanın Yeryüzü Rölyefinde Oluşturduğu Yaygın Değişiklikler (Prof.Dr. Ali Selçuk BİRİCİK)

Yol, taraça, maden deformasyonları, dolgu zeminler, kıyı değişiklikleri, höyükler, barajlar, bataklık kurutma gibi değişiklikler ele alınır. Yol yapımı kütle hareketlerini tetikler, barajlar vadileri göle dönüştürür.

• 6.1. Yol Güzergâhları: Oygu ve dolgular.
• 6.2. Taraçalı Yamaçlar: Zirai faaliyetler.
• 6.3. Maden ve Yer Altı Deformasyonları.
• 6.4. Dolgu Zeminler.
• 6.5. Kıyı Değişimleri.
• 6.6. Höyükler ve Jeoarkeoloji.
• 6.7. Gölet-Baraj ve Derivasyon.
• 6.8. Bataklık Kurutma.

7. Bölüm: Afetlere Neden Olan Doğal Süreçler Üzerinde Kontrol Edici Faaliyetlerin Şekillendirmelere Etkileri (Y.Doç.Dr. T.Ahmet ERTEK)

Volkanik, deprem, sıvılaşma, kütle hareketi, erozyon, taşkın, tsunami, atmosferik ve beşeri afetlere karşı önlemler incelenir. Erozyon kontrolünde kontur ekim, şerit ekim, çayır-orman; taşkınlarda havza yönetimi vurgulanır.

• 7.1. Volkanik Afetler: Önlemler.
• 7.2. Deprem: Önlemler.
• 7.3. Zemin Sıvılaşması.
• 7.4. Kütle Hareketleri.
• 7.5. Erozyon: Kontur, şerit, çayır, orman.
• 7.6. Taşkınlar: Olasılık, önleme.
• 7.7. Gel-git, Deniz Taşkın, Tsunami.
• 7.8. Atmosferik Afetler.
• 7.9. Beşeri Afetler.

8. Bölüm: Antropojenik Yer Şekilleri (Prof.Dr. İbrahim ATALAY)

Farklı morfoklimatik bölgelerde (flüvyal, kurak, glasyal, kıyı, volkanik, karstik) antropojenik şekiller sınıflanır. Fırat barajları gibi Türkiye örnekleri.

• 8.1. Flüvyal Bölgeler.
• 8.2. Kurak/Yarı Kurak.
• 8.3. Glasyal/Periglasyal.
• 8.4. Kıyılar.
• 8.5. Volkanik Sahalar.
• 8.6. Karstik Sahalar.

9. Bölüm: İnsanın Şekillendirme Etkisine Ekstrem Örnekler (Y.Doç.Dr. T.Ahmet ERTEK)

Madencilik (açık ocaklar), endüstri, kentsel gelişme, trafik (köprüler, tüneller), su yönetimi, tarım, savaş-terör, spor-turizm ekstrem etkileri. Çin Seddi, Manş Tüneli, Dubai adaları; Türkiye'de Suriyeli mülteci duvarı.

• 9.1. Madencilik.
• 9.2. Endüstriyel.
• 9.3. Kentsel Gelişme.
• 9.4. Trafik.
• 9.5. Su Yönetimi.
• 9.6. Tarımsal Faaliyetler.
• 9.7. Savaş-Terör.
• 9.8. Spor-Turizm.

10. Bölüm: İnsan Yıkımından Korunması Gereken Yer Şekilleri (Y.Doç.Dr. T.Ahmet ERTEK)

Milli parklar (40 adet, ilk Yozgat Çamlığı 1958), tabiat parkları, anıtlar, koruma alanları, yaban hayatı, sulak alanlar, jeoparklar, özel çevre, doğal sit, yavaş şehirler, mavi bayraklı plajlar. Dünya örnekleri Yellowstone.

• 10.1. Doğa Koruma Alanı ve Milli Park Tanımları.
• 10.2. Dünya Örnekleri.
• 10.3. Türkiye Örnekleri: Milli parklar, tabiat parkları, anıtlar, vb.

11. Bölüm: İnsan Faaliyetlerine Bağlı Jeomorfokronolojik Yıkımlar (Y.Doç.Dr. T.Ahmet ERTEK)

Jeomorfokronoloji (yer şekillerinin zamanlaması), unsurların yıkımı, sonuçlar. Örnekler: Kocaeli penepleni, Pamukkale travertenleri, mağara çökelleri, beşeri depremler.

• 11.1. Jeomorfokronoloji Nedir?.
• 11.2. Unsurlar ve Depoların Önemi.
• 11.3. Yıkım Nedenleri.
• 11.4. Sonuçlar.
• 11.5. Örnekler.
• 11.6. Güncel Beşeri Depremler.

12. Bölüm: İnsan Faaliyetlerinin Topoğrafya Üzerinde Olumlu Etkileri (Y.Doç.Dr. T.Ahmet ERTEK)

Olumlu etkiler: Göreme peribacalarında mağara yerleşimleri, Gediz Nehri yatağı değişikliği, yapay tombolo (Tuzla tersanesi), denizi doldurarak havalimanı (Ordu-Giresun).

• 12.1. Ürgüp-Göreme Mağara Yerleşimleri.
• 12.2. Gediz Nehri Değişikliği.
• 12.3. Yapay Tombolo.
• 12.4. Ordu-Giresun Havalimanı.

13. Bölüm: Jeoekosistem ve Planlama Mimarisi (Y.Doç.Dr. Hülya CANER)

Jeoekosistem özellikleri, planlama, çevresel etki değerlendirilmesi, kent formları; GAP Projesi örnek.

• 13.1. Jeoekosistem Özellikleri.
• 13.2. Planlama.
• 13.3. Çevresel Etki Değerlendirmesi.
• 13.4. Kent Formları.
• 13.5. GAP Projesi Örneği.

14. Bölüm: İnsan-Ortam Etkileşimi ile Antropojeomorfolojik Şekillerde ve Şekillendirmede Sürdürülebilirlik (Prof. Dr. Barbaros GÖNENÇGİL)

Ortam sorunları, tarihsel etkileşim, çevre yönetimi ve sürdürülebilirlik.

• 14.1. Ortam Kavramı ve Sorunları.
• 14.2. Tarihsel Etkileşim.
• 14.3. Çevre Yönetimi ve Sürdürülebilirlik.
• 14.4. Antropojenik Şekillerde Sürdürülebilirlik.

Bu ders kitabı, antropojenik jeomorfolojinin Türkiye'de yeni bir alan olduğunu vurgular ve öğrencileri mezuniyet sonrası araştırmalara teşvik eder.

#AntropojenikJeomorfoloji, #JeomorfolojiDersÖzeti, #İnsanEtkiYeryüzüŞekilleri, #AntroposenDevri, #KuaternerDönemi, #DoğalAfetÖnlemleri, #SürdürülebilirCoğrafya, #MilliParklarTürkiye, #JeoekosistemPlanlama, #ÇevreKorumaEtkileri, #SanayiDevrimiEtki, #KüreselIsınmaJeomorfoloji, #TopoğrafyaDeğişim, #YerŞekilleriSınıflandırma, #İnsanYapımıŞekiller,